Toxumların dözümlülüyü və paylanması

“Heç yaradan (Allah) yaratmayana (bütlərə) bənzəyərmi?! Məgər düşünmürsünüz?! (Belə bir sadə, açıq-aydın həqiqəti xatırlayıb bütlərə ibadət etməyin səhv olduğunu anlamırsınız?!). Əgər Allahın nemətlərini sayacaq olsanız, sayıb qurtara bilməzsiniz. Həqiqətən, Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!” (Nəhl surəsi, 17-18).

Hər bir bitki yaşadığı bölgədə mövcud olan iqlim şəraitinə uyğun quruluşa və xüsusiyyətlərə malikdir. Məsələn, quraqlıq bölgələrdəki bitkilərdə olan xüsusiyyətlər digər növlərdə yoxdur. Bu səbəbdən çöllərdən götürülən bir bitkinin qütblərdə, ya da tropik meşələrdə, tropik meşələrdən götürülən bitkinin isə qütblərdə, ya da çöllərdə yaşamasını gözləmək olmaz. Çünki tropik bölgələrdəki bitkilərin bütün quruluşları – yarpaqlarının ölçüsü, toxumlarının möhkəmliyi və s. bu bölgənin şərtlərinə uyğundur. Qütb bölgələrində yetişən bitkilərin xüsusiyyətləri isə qütb şərtlərinə uyğundur. Ancaq bəzi bitkilər gözlənmədiyi halda meydana gələn çətin şərtlərə qarşı da son dərəcə dözümlülük göstərirlər. Hədsiz dərəcədə isti hava, quraqlıq, ya da əksinə, şiddətli yağış və soyuq bitkilərin davamlı olmasını zəruri edən şərtlərdəndir. Bu kimi gözlənilməyən hallarla üz-üzə qalan bəzi bitkilər isə bir növ yuxu vəziyyətinə keçərək, davamlılıq nümayiş etdirirlər. Suda yaşayan bir bitkinin çöldə, quraq iqlimdə yaşayan bir bitkinin tropik meşələrdə yaşaması mümkün deyil.

şəkillərdə gördüyünüz bitkilərin hər biri müxtəlif iqlim şəraitində yaşaya biləcəkləri dizayna sahibdirlər

Toxumlardakı yuxu vəziyyət

Bitkilərin məlum olmayan xüsusiyyətlərindən biri də yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi bəzi bitki növlərinə aid toxumların çox çətin şəraitlərə davamlı olmasıdır. Sözügedən toxumlar çətin şərait yarandığı vaxt şüurlu şəkildə metabolizm fəaliyyətini azaldaraq, yəni, bir növ yuxuya gedərək, daha möhkəm olur. Yuxu hadisəsi ilk mərhələ olan qurutma ilə başlayır. Toxum içərisində olan suyu hüceyrələrindən yox edərək yuxuya gedir. Canlı bitki hüceyrələri 90% - 95% sudan ibarət olduğu halda, yuxudakı toxumların hüceyrələrində 5% və ya ən çox 15% su olur. Bu proses müəyyən ardıcıllıqla genetik nəzarət altında baş verir. Prosesin həyata keçirilməsində əsas amil absiz turşusu adlı homondur. Bu hormon bitkinin böyüməsini əngəlləyən hormonlardan biridir. Bu hormonun mövcudluğu sayəsində toxumun içində funksiyalar ləngiyir. Yuxu vəziyyətində olan bir toxumun hüceyrələrində nəfəs azalır, nə qidalanma, nə də böyümə getmir. On, hətta yüz illərlə yuxu vəziyyətində qalan və sonra inkişaf edən toxumlar var.

Bu yuxu vəziyyəti bitkilərin nəsillərini davam etdirməsi nöqteyi-nəzərdən çox əhəmiyyətlidir. Bitkilər həmişə eyni yerdə olduqları üçün çətin şəraitdə həyatlarını davam etdirmələrini təmin edən belə bir mexanizmin olması mütləqdir. Yaxşı, bu qədər mühüm bir xüsusiyyət necə meydana gəlmişdir? Şərtlər pisləşdikdə bitki toxumları, necə olur ki, olduqları yerdə, yəni torpağın altında bundan xəbərdar olur və tədbir görürlər? Bir toxumun nə gözləri, nə saatı, nə də sinir sistemi var. Bu halda bitki oyanma vaxtının gəldiyini necə hesablayır? Təkamülçülər bəzi bitkilərin çətin şəraitdə yaşamasını təmin edən bu xüsusiyyətlərə malik olmasına “bitkilər xoşagəlməz dövrlədə həyatlarını təmin etmək üçün mexanizmlər işləyib hazırlayıb” kimi cümlələrlə açıqlama verməyə çalışırlar.

Ancaq bu, düşünüldüyü zaman heç bir məna ifadə etməyən cümlədir. Çünki taxta bir gövdədən, yaşıl yarpaqlardan, çiçəklərdən, köklərdən ibarət bir ağacın, ya da bir çiçəyin öz-özünə belə bir ehtiyac hiss etməsi və düşünməsi, toxumun yuxuya getməsini təmin edəcək bir sistem kəşf etməsi, bu mexanizmi öz içində qurması, sonra da bunun üçün lazım olan genetik məlumatları kodlaşdıraraq hüceyrələrinə yerləşdirməsi və bu məlumatı gələcək nəsillərə ötürməsi, əlbəttə ki, mümkün deyil. Belə bir iddia elmdən olduğu qədər ağıldan da uzaqdır. Təkamülçülərin bu mövzuda danışdığı digər hekayə də belədir: Təkamül müddətində hər bir bitki növü ətraf mühitə aid məlumatları ustalıqla əldə etdi və zehninə yerləşdirdi. Bu məlumatlar birləşdirilərək, genetik materialın içinə kodlaşdırıldı.

Toxumlar mövsümlərin ard-arda gəldiyini, torpağın növünü və keyfiyyətini, bir axar suyun yaxın olub olmadığını, ətrafında rəqib növlərin olub olmadığını, yaranan boş bir sahənin mövcudluğunu “bilmə” bacarığına sahib oldular”. Yuxarıdakı ifadələri bir qədər düşünülərsə, onların da məntiqsiz ehtimallar olduğu asanlıqla başa düşülür. Bir bitkinin zehni yoxdur ki, ətrafındakı məlumatları “zehninə yerləşdirsin”! Və ya, bir bitki sahib olduğu genetik materialdan xəbərdar deyil ki, ona yeni məlumatlar əlavə etsin. Eyni zamanda, bitki ağıl və şüur sahibi olan bir varlıq deyil ki, ətrafını “tanımaq bacarığına” sahib olsun! Bunların hamısı bitkilərin Allah tərəfindən yaradılmış olduğunu qəbul etmək istəməyən təkamülçülərin həqiqətə uyğun olmayan nağıllarından ibarətdir. Təkamülçülərin iddialarının əsassız olduğunun başqa bir tərəfi də var. Təkamülçülər bitkilərin xüsusiyyətlərini zaman içərisində baş verən təsadüfi dəyişikliklərlə qazandıqlarını iddia edirlər.

Bu iddiaya görə, bitkilərin uzun illər yata bilmək xüsusiyyətini qazana bilmələri üçün də yüz minlərlə, milyonlarla, hətta yüz milyonlarla il keçmiş olması, bitkilərin xoşagəlməz şəraitlərə tab gətirərək illər boyu gözləmələri lazımdır. Ancaq bitkilər belə bir çətinliyə tab gətirə bilməzlər. Toxum cücərməyə başladıqdan sonra, şərait pisdirsə, həyatını davam etdirə bilməz və bu da həmin bitkinin nəslinin tükənməsi deməkdir. Belə bir şəraitdə pis şərtlərlə qarşılaşan ilk toxuma yatmaq bacarığını qazandıracaq qeyri-adi təsadüfün (buna möcüzə demək daha doğru olardı) baş verməsi lazımdır. Bunun heç bir şəkildə mümkün olmayacağı təkamülçülərin yeganə alternativ olaraq irəli sürdükləri təsadüflərin yüz milyonlarla deyil, trilyon dəfə trilyon il gözlənsə də, bir bitkinin genetik şifrəsinə yeni məlumat əlavə etməyəcəyi, toxumlara yatmaq xüsusiyyəti və ya hər-hansı başqa xüsusiyyət qazandırmayacağı sağlam düşüncəli hər bir insan üçün aşkardır.

Sukeçirməz paltosuna bürünmüş embrion bəzən ana bitkidən çox uzaqlara gedə bilər. Bütün bu səyahəti boyunca toxum yuxu halında qalır. At şabalıdı və ya soya paxlalarını buna misal çəkə bilərik. Toxum gedəcəyi yerə çatdıqda belə yuxu vəziyyəti aylarla davam edə bilər. Amma bu mənasız gözləmə deyil. “Yuxu halı” deyilən bu hadisə çox mühüm ehtiyacdır və kompleks proseslərlə həyata keçirilir. Bu, dincəlmə, cücərmənin ən əlverişli zamanda və doğru yerdə başlaması üçün tətbiq olunan bir strategiyadır. Çünki bitkinin inkişafı bir dəfə başladıqda geriyə dönmək mümkün deyil. Kənar şərtlər mənfi olarsa gənc və incə cücərtilərə çox təsir edəcək və onlar həyatlarını davam etdirə bilməyəcəklər. Toxumlardakı yuxu halı bu riski aradan qaldırır.

Bitkilər və onları meydana gətirən toxumlar Allah tərəfindən bugünki xüsusiyyətləri ilə birlikdə nöqsansız yaradılmışdır.

“Heç yaradan (Allah) yaratmayana (bütlərə) bənzəyərmi?! Məgər düşünmürsünüz?! (Belə bir sadə, açıq-aydın həqiqəti xatırlayıb bütlərə ibadət etməyin səhv olduğunu anlamırsınız?!). Əgər Allahın nemətlərini sayacaq olsanız, sayıb qurtara bilməzsiniz. Həqiqətən, Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!” (Nəhl surəsi, 17-18)

Lupin bitkisinin təxmin etmə qabiliyyəti

Bir insanın səmaya baxaraq ya da başqa üsullardan  istifadə edərək havanın necə olacağını  təxmin etməsi mümkündür. Yaxşı bəs  bir bitkinin  təxmin etmə  qabiliyyətinə sahib olması mümkünmüdür? Arktik tundralardaki Lupin bitkisi havanın necə olacağını  təxmin edir və bu təxminə əsaslanaraq da  əgər şərtlər mənfisə çəmənlənməz və torpaq altında yuxulayaraq  havanın  düzəlməsini gözləyir. Bu bitkinin  toxumları, böyümək üçün ilin müəyyən vaxtlarında isti havaya ehtiyac duyur. Toxumlar istiliyin kafi olmadığını fərq etdiklərində isə bu zaman  bir möcüzə reallaşır Beləki mühit digər şərtlər baxımından uyğun olsa da toxumlar çatlamaz və donmuş torpaqlarda istiliyin artmasını gözləyərlər. Uyğun mühit tam olaraq təmin edildiyində də aradan keçən uzun bir müddətə  baxmadan Lupin toxumları qaldıqları yerdən inkişafa davam edərlər. Belə ki qaya yarıqları arasında yüzlərlə il pozulmadan, çəmənlənmədən qalan bitki toxumları tapılmışdır.

Lupin bitkisi donmuş torpaqlarda illər keçməsinə baxmayaraq xarab olmadan qala bilən dayanıqlı toxumlar çıxarır.

Görüldüyü kimi, toxum xarici mühitdəki hadisələrdən sanki  xəbərdarmış kimi  bəzi dəyişikliyə məruz qalmaqdadır. Mövzunun əhəmiyyətli olduğunun nəzərə alaraq bu sualları təkrar verək: Xarici mühit haqqındakı məlumatlar yerin altındakı toxuma necə çatmaqdadır? Toxumun öz-özünə xarici mühitdən xəbərdar olması, yəni havanın necə olamsını təxmin etməsi mümkünmüdür? Toxumun içində olan bir mexanizm ona vəziyyəti xəbər verməkdədir. Toxum da bu xəbər üzərinə bir yerdən əmr gəlmiş kimi inkişafını birdən dayandırmaqdadır. Yaxşı elə isə bu xəbərləşmə sistemi necə ortaya çıxmışdır?

Bu sistemi bitkinin  özümü düşünərək tapmışdır? Bu sistemlə əlaqədar lazım olan texniki təchizatı özündə necə yaratmışdır? Bu sistemi təbii ki bitkinin  özü tapmamışdır. Belə bir qabiliyyəti bitkinin  özünün qazana bilməyəcəyi aydındır. Bitki ilk ortaya çıxdığı andan etibarən toxumunda gizli olan genetik məlumatda, onsuz da bu qabiliyyət kodludur. Lupin bitkisi, soyuq hava ilə qarşılaşdığında inkişafını dondura biləcəyi bir sistemə bu genetik kod sayəsində malikdir. Belə bir məlumat kodlaşdırmasının isə bir bitki hüceyrəsində öz-özünə meydana gəlməsi qeyri-mümkündür. Təkamülçülərin qarşıya qoyduqları xəyali inkişaf müddəti nə qədər uzun olursa olsun, bu sırada hansı  hadisələr reallaşsa reallaşsın, bitki toxumlarını hava vəziyyətindən xəbərdar edən belə bir sistemin öz-özünə meydana gəlməsi mümkün deyil.

Digər bitkilərdən nümunələr

Michigan Universiteti tərəfindən 1879-cu ildə başladılan bir elmi işdə fərqli növlərdə toxumlar qabların içərisinə qoyulmuş və saxlanmışdı. Periodik olaraq qablardakı toxumları cücərtmək üçün sınaqlar edilmişdi. 1980-ci illərdə yəni bu təcrübəyə başlandıqdan 101 il sonra toxumların bəziləri cücərmişdir. Danimarkada 1978 -də icra edilən ayrı bir işdə, torpağın içərisində edilən qazıntıda 850 illik hərəkətsiz toxumların cücərdiyi görülmüşdür. Yenə eyni şəkildə Mimoza glomeratanın toxumları, qurudulmuş bitki kolleksiyalarının tutulduğu bir qabda 220 il saxlanmış və toxumlar suyla islanar islanmaz cücərmişdir. Dayanıqlı toxumlara başqa bir nümunə olaraq da, 1942-ci ildə, 2-ci  Dünya Döyüşü zamanı 147 illik Albizia julibrissin adlı bitkini verebilərik.Londradakı Britiş Museumda saxlanan bu toxum yanğın söndürmə işləri zamanı  islanınca aradan keçən zamana baxmayaraq cücərmişdir.

Tundra bölgələrində havanın hərarəti aşağı olduğu üçün pozulma daha yavaş olur. Belə ki bəzi toxumlar, 10.000 yaşındakı buzlaq təbəqələrindən çıxarılıb, laboratoriyaya aparıldığında lazımlı miqdarda istilik və nəmin təmin edilməsiylə birlikdə təkrar həyata dönə bilməkdədirlər. Toxum, hər birimizin  bildiyi kimi içində müəyyən miqdarda qida olan və xarici qabığı taxtanı xatırladan bir cisimdir. İçində istiliyi qəbul edən bir sistemin olması, ətraf mühitdən  məlumat alış-verişi edə bilməsi və nəticədə əldə etdiyi məlumatları qiymətləndirərək bu məlumatlara əsasən  hərəkət etməsi şübhəsiz möcüzəvi hadisələrdir.

Ancaq təkamülçülərə görə, toxumlar bu sistemin meydana gəlməsini təsadüflərin köməyi və öz iradələriylə təmin etmişlər. Hətta təkamülçü iddialara görə, toxumlar son dərəcə şüurlu bir şəkildə mənfi şərtlərin çəmənləndikdən sonra böyümələrinə mane olacağının da şüurundadırlar. Bu şərtləri gördükləri anda inkişaflarını dayandırmaq üçün nələr etmələri lazım olduğunu bilir və istilik kafi hala gəldiyində qaldıqları yerdən inkişaflarına davam edirlər. Əlbəttə bu iddialar tamamilə ağıldan kənardır. Bunları edən toxumların özləri deyil. Bir taxta parçasının zəka və şüura sahib olması, təxmin etmə  qabiliyyətindən  istifadə etməsi və belə planlar etməsi mümkün deyil. Bax  buna görə toxumlardakı bu fövqəladə mexanizmin, təkamül nəzəriyyəsinin iddia etdiyi kimi təsadüflərlə açıqlanması qeyri-mümkündür.

Toxumlar, çətin şərtlərə dözümlü  olacaq şəkildə xüsusi olaraq tərtib edilmişlər; Allah tərəfindən bu xüsusiyyətlərlə birlikdə yaradılmışlar. Heç şübhəsiz ki aləmlərin Rəbbi olan Allah kiçik toxumlarda bizə Öz varlığının və üstün yaradışının dəlillərini sərgiləməkdədir. Allah dilədiyi anda dilədiyini bənzərsiz olaraq yaradandır. Onun yaratmada heç bir ortağı yoxdur.

“Budur Allah – sizin Rəbbiniz. Ondan başqa ilah yoxdur. Hər şeyin Yaradıcısı (Allahdır)! Elə isə Ona ibadət edin! O, hər şeyi Qoruyandır.Gözlər Onu dərk etmir. O isə gözləri dərk edir. O, Lətifdir, (hər şeydən) Xəbərdardır.”  (Ənam Surəsi, 102-103)

Toxumların paylanması

"Həqiqətən də, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birilə əvəz olunmasında, insanlara fayda verən şeylərlə (yüklənmiş halda) dənizdə üzən gəmilərdə, Allahın göydən endirdiyi, onunla da ölmüş torpağı diriltdiyi suda, (Onun) bütün heyvanatı (yer üzünə) yaymasında, küləklərin (istiqamətinin) dəyişdirilməsində və göylə yer arasında ram edilmiş buludlarda, başa düşən insanlar üçün dəlillər vardır."  (Bəqərə Surəsi, 164)

Bitkilər kimi hərəkətsiz, yerlərində sabit dayanan canlıların toxumlarını digər bitkilərə necə çatdırdıqlarını, toxum paylama əməliyyatının necə reallaşdığını bəlkə bu günə qədər heç düşünməmisiniz. Halbuki toxumlu bitkilər  yaradıldıqları ilk gündən etibarən heç bir köməyə, heç bir müdaxiləyə ehtiyac duymadan toxumlarını müxtəlif şəkillərdə paylama imkanına sahibdirlər. Paylama əməliyyatının mərhələlərini, ümumiyyətlə, belə yekunlaşdıra bilərik: Döllənən çiçəklərdən toxumlar meydana gəlir. Bunlar bəzi  bitkilərdə yerə düşür, bəzilərində küləklə havalanır, bəzilərində də heyvanların üzərinə yapışır və bu şəkildə ətrafa dağılır. Ancaq bu izah, bitki toxumlarının paylama sisteminin olduqca səthi ifadəsidir.

Çünki bu paylama əməliyyatı  ən incə detallarına qədər  araşdırıldığı zaman bitkilərin və heyvanların həyatlarıyla birbaşa əlaqəli bir çox maraqlı hadisənin reallaşdığı görüləcək. Əvvəlcə hər bitkinin əmələ  gətirdiyi toxum -əvvəlki hissədə gördüyümüz kimi- fərqli bir şəklə malikdir. Bir toxumun, ya da meyvənin şəklinə baxaraq necə paylandığını təxmin etmək mümkündür. Məsələn, bəzi ağacların ətli, yumşaq, cəzbedici qoxu və rənglərdə meyvələri var. Həzmə dayanıqlı qalın örtüklü toxumları olan bu ağaclar, bu cəzbedici xüsusiyyətləriylə quşları və digər heyvanları özlərinə çəkirlər. Bəzi toxumlarınsa iynələri, çəngəlləri hətta qarmaq və tikanları var. Bu toxumlar kürklü heyvanlara ilişərək daşınırlar.

Bəzi toxumlar küləkdə toplu  halda tük, ya da tükcüklər şəklində səyahət edirlər. Digərləri qanadlara malikdir, ya da kiçik şarlara bənzər şəkildə şişdirlər və bu sayədə uça bilirlər. Havada səfər edən toxumların kifayət qədər yüngül olmaları, bundan əlavə şəkillərinin də havada uçmağa uyğun bir dizaynda olması lazımdır. Bəzi bitkilər isə törəmək üçün yalnız toxumlarını torpağa salırlar. Bəziləri də toxumlarını öz-özlərinə ataraq paylayırlar. Bu atma, toxum qabı içində böyümə əsnasında yaranan gərginliyin bir şəkildə boşalmasıyla təmin edilir. Bəzi bitkilərdə isə toxum qabıqları günəşdə quruduqdan sonra çatlayaraq açılır və torpaq səthinə düşür.

Sazlar toxumlarını həm su ilə, həm də küləklərlə paylayırlar. Bu bitkinin toppuz kimi bir hissəsi var. Sıxılmış halda  çox  kiçik minlərlə meyvədən əmələ gəlir. Bu meyvələrin üstündə də şəkildə görüldüyü kimi kiçik saçaqlar mövcuddur. Bu saçaqlar zamanı gəldiyində toxumların daşınmasını təmin edir.

Söyüdlər (Salix), çox asan və tez törəyə bilən bir bitki növüdür. Toxumlarının çox müxtəlif dağılma şəkilləri var, havada uçuşurlar, suyun üzərində də çox asanlıqla irəliləyə bilirlər. Söyüdlərin çoxalma sürətini belə bir hesablama ilə daha yaxşı görə bilərik: Əgər bir ağac 500 başaq versə, bunların hər birində 100 kiçik dən olsa  və bu dənlərin də hər biri 200 toxuma sahib olsa,  bu, hər il 10 milyon toxum deməkdir. Əgər bunların hamısı yaşıllaşma imkanı tapsaydı, yer üzü çox qısa bir zaman içərisində söyüdlə dolardı. Ancaq təbiətdə yaradılmış olan həssas tarazlıqlar sayəsində belə bir şey olmur və bu toxumların yalnız lazım olduğu qədəri ağac olaraq böyüyür. (Grains də Vie, s. 41)

Lys de mer bitkisi Aralıq dənizi sahillərində yetişən bitkidir. Çox yüngül bucaqlı toxumları var. Toxumların xarici qabıqları yetkinləşincə yosun kimi bir quruluşa sahib olur. Bu bitkinin toxumları da su üzərində üzərək dağılırlar. (Grains də Vie, s. 40)

Bura qədər verilən nümunələrdə toxumların yayılmasında çox detallı bir sistemin hazırlanmış olduğu dərhal görülür. Toxumların paylanmasında əsas  diqqəti çəkən cəhət çox fərqli hissələrə və paylama şəkillərinə sahib olmasına baxmayaraq sistemin qüsursuz şəkildə işləməsidir. Heyvanların daşıdığı toxumlar həmişə belə daşınır və bu sistemdə bir axsama meydana gəlmir. Küləklə uçanlar uyğun şəkilləri sayəsində həmişə uçaraq hərəkət edirlər. Burada ən çox diqqət çəkən cəhət isə irəliləyən hissələrdə veriləcək nümunələrdə də görüləcəyi kimi həm heyvanların, həm də bitkilərin bu əməliyyatlar əsnasında son dərəcə şüurlu bir şəkildə hərəkət etmələridir. Yaxşı bu şüurun və planın qaynağı nədir?

Əlbəttə ki, çiçəklə ağacın, quşla sincabın birləşərək paylama sistemi qurmağa qərar verməsi, bu canlıların hərəkətlərini və sistemin işini ortaq şəkildə hazırlamaları mümkün deyil. Bitkilərin özləri də çoxalmaq üçün plan hazırlayıb bu plana görə sistem qura bilməzlər. Amma vaxtı gəldiyi zaman hər bitki çoxalma əməliyyatlarını başladır, toxumunu əmələ gətirir və onu lazım olduğu kimi paylayır. Digər bitkilər də eyni şəkildə, eyni sırayla eyni sistemdən istifadə edərək hərəkət edirlər. Bu, dünyanın hər yerindəki eyni növ bitkilər üçün dəyişmədən davam edir.

Ağır toxumlar, ümumiyyətlə, çox  xüsusiyyətə sahib deyil. Çəngəl, qanad, ya da suda batmamalarını təmin edəcək bir strukturları yoxdur. Bu səbəblə torpağa düşdükləri yerdə qalırlar. Buna nümunə olaraq fındıqları, palıd palamudlarını və şabalıdları verə bilərik. Bu toxumların torpağa düşdükləri yer, ümumiyyətlə yaşıllaşmaları üçün heç də uyğun bir zəmin deyil. Bu toxumların bir ağac halına gələ bilmələri üçün işıqlıq, asan inkişaf edə biləcəkləri ağacsız bir bölgəyə getməlidirlər. Çox maraqlıdır ki, alaqarğalar, qarğalar, ağacdələnlər və ən önəmlisi də sincablar bu kimi meyvələri sevərək yeyirlər. Bu kiçik heyvanlar palıd və şabalıd ağacı meşələrinin nəsillərin davamını təmin edən ən fundamental faktorlardır. Yetkinləşən toxumları yığan heyvanlar bunları dəyişik yerlərdə saxlayırlar, ancaq bir qismini qoyduqları yerdən götürməyi unudurlar. Bax bu vəziyyət fındıqlara yaşıllaşma və bir ağac halına gəlmə imkanı verir. Şübhəsiz burada hər iki canlı arasında qüsursuz bir uyğunlaşma vardır. Bu canlıları bir-birləriylə uyğun şəkildə yaradan Allahdır.

 Balistik məlumatlara sahib toxumlar

Bəzi bitkilərin toxumlarının yayılması üçün zəif təsirlər kifayət edir. Yağış damlası üzərinə düşdükdə və ya hər hansı başqa bir qüvvə ilə qarşılaşdıqda toxumlarını havaya tullayan çiçəklər var. Məsələn, Axşam mahudçiçəyi toxumlarını quru halda bağlı kapsulalarda saxlayır, suya dəyən kimi kapsulalar dərhal açılır və  kümbəz şəklini alır. Bu vəziyyətdə toxumların dağılması üçün yağış damlaları kifayət edir. Xına çiçəyi isə yol kənarında bitən sarı, portağal rəngi və qəhvəyi xallı çiçəkləri olan  bitkidir. Toxunduqda silahın odlanmasına bənzər şəkildə toxumlarını ətrafa atır. Ancaq burada çox maraqlı bir məsələ var.

Bilindiyimiz kimi bitkilər sabit varlıqlardır, yəni hərəkət edə bilmilər. Toxumlarını atmaq üçün mütləq enerji olmalıdır. Bu enerji toxumların olduğu bitki yarpağındakı dəyişikliklər nəticəsində ortaya çıxır. Hər tərəfdən örtülü olan toxumun meyvə yarpaqları günəşdə quruyanda büzüşür. Bu proses enerjinin təsiri nəticəsində yaranan dəyişkənlikdir. Həmçinin atma mexanizmi üçün enerji qaynağı  toxum yağışda islananda, şişən meyvə yarpaqlarının toxumalarında reallaşan dəyişiklik sayəsində baş verir. Bitkilərdə yayılma mexanizminə bənzər çox həssas tarazlıqlar var. Bitkinin toxumlarını yaymağa başlama saatı da çox əhəmiyyətlidir. Bu mövzunun əhəmiyyətini Aralıq dənizi xiyarının toxumlarını yayılmasında görmək mümkündür.

Aralıq dənizi xiyarının sahib olduğu raket sistemi

Aralıq dənizi xiyarına oxşar bitkilər, toxumlarının yayılması üçün öz güclərindən istifadə edirlər. Aralıq dənizi xiyarı yetkinləşmə dövründən etibarən içi yapışqan  maye ilə dolmağa başlayır. Mayedən qaynaqlanan təzyiq getdikcə artır və nəticədə toxumlar təzyiqə tab gətirə bilməyərək partlayır. Toxum partlayarkən havaya atılan raketin arxasından maye də sıçrayır. Bunun sayəsində maye ilə birlikdə xiyarın toxumları da torpağa dağılır. İlk baxışda bitkinin yetkinləşdiyi üçün partlayırmış kimi düşünülən bu prosesdəki mexanizm çox həssasdır. Əvvəlcə kapsulanın maye ilə dolması, eyni vaxtda xiyar və toxumlarının yetkinləşməyə başlaması lazımdır. Çünki sistem daha əvvəl işə başlasa, toxumlar yetkinləşmədən kapsulanın partlaması heç bir işə yaramayacaq. Bu da bitkinin çoxalmamasına, yəni bu növün yox olmasına səbəb olacaq.

Lakin bitkidə yaradılan mükəmməl vaxt tənzimləmə sistemi sayəsində belə bir təhlükə meydana gəlmir. Sistem tam lazım olan vaxtda hərəkətə keçir və toxumlar dağılmağa başlayır. Vaxtı tənzimləmə mexanizmi toxumu partladaraq yayan bütün bitkilər üçün etibarlıdır. Bitkilərdəki bu sistemin mükəmməl işləməsi belə bir sistemin necə ortaya çıxdığı sualını da yaradır. İlk öncə bitkinin çoxalması üçün sistemin tam olması zəruridir. Hər bir sistemin əvvəlcədən olması eyni anda var olması lazım olan bu mexanizmlərin yüzlərlə, minlərlə hətta milyonlarla il davam edən dəyişikliklərin nəticəsində təkamülləşərək inkişaf etdiyini iddia etmək isə ağıl və məntiqə ziddir. Çünki kapsula, kapsulanın daxilindəki maye, toxumlar və toxumların yetişməsi, hər şey eyni anda ortaya çıxmalıdır.

Hər hansı bir çatışmazlıq toxumların yayılmamasına və bir müddət sonra isə nəsilinin tükənməsinə səbəb olur. Bu sistemin hər hansı bir hissəsini çıxarsaq həmişə eyni nəticə ilə qarşılaşarsınız. Burdan aydın olur ki, toxumun yayılma mərhələsindəki detallar bitkilərin bütün hissələri ilə birlikdə, əskiksiz və qüsursuz  şəkildə ortaya çıxıb. Bu isə kor təsadüflərlə, təsadüfi və şüursuz təbiət hadisələri ilə reallaşması mümkün olmayan bir vəziyyətdir. Bitkilər, hər şeyin yaradıcısı olan Allah tərəfindən qüsursuz şəkildə yaradılmışlar. Üstün güc sahibi olan Allahdan başqa ilah yoxdur. Ağıl sahibi hər insana düşən isə bu gerçəyi unutmadan yaşamaq və hər işdə Allaha yönəlməkdir.

“Sizin tanrınız ancaq O Allahdır ki, Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur. O, elm (Öz əzəli elmi) ilə hər şeyi ehtiva etmişdir!” (Taha Surəsi, 98)

Digər bitkilərdən nümunələr

Xına bitkisi (LAWSONİA INERMIS) öz-özünə çoxalan bitkilərdəndir. Xına bitkisinin toxumlarının partlaması, içindəki hər hansı bir mayenin köməyi ilə deyil, bitkidə meydana gələn buxarlanma sayəsində baş verir. Xına bitkisinin üzərindəki dənələrin günəşə baxan tərəfi istilik artdıqca kölgədə qalan tərəfindən daha sürətli şəkildə qurumağa başlayır. Bu vəziyyət iki tərəf arasında təzyiqin yaranmasına səbəb olur. Sonda dənələr ortadan ikiyə ayrılır, beləliklə dənələrin içindəki çox saydakı kiçik qara toxumlar müxtəlif istiqamətlərdə dağılırlar. Hura ağacı (Hura repitans) isə Braziliyaya xas tropik ağacdır.

Toxumları kapsula şəklindədir. Toxumlar günəş şüalarının təsiri nəticəsində partlayırlar. Toxumlarını yayma vaxtı gəldiyi zaman, onları təxmini olaraq 12 m uzaqlığa qədər ata bilirlər. Bu partlamadan sonra ətrafa həm toxumlar, həm də ikiyə bölünmüş qabıqlar saçırlar.

Dəvətikani bitkisinin çiçək formalaşmasından toxumun ortaya çıxmasına qədər olan mərhələlərində incə bir sistem var.

Toxumlarını küləklə yayan bitkilər

Hava yolu ilə daşınan toxumlar kifayət qədər yüngül olmalıdır və formaları da uçmağa uyğun şəkildə dizayn edilməlidir. Məsələn: fındıq böyüklüyündə və ya hindqozu ağırlığında toxumun uçma imkan yoxdur. Buna görə də küləklə daşınan bütün bitkilər çox yüngüldürlər. Tüklü, ya da qanada bənzər strukturlara sahibdirlər. Həmçinin uçan toxumların böyük əksəriyyəti payızın əvvəlində, yəni küləklərin ən şiddətli əsdiyi dövrlərdə formalaşırlar. Burada küləyin başlaması ilə toxumların yetkinləşmə dövrünün üst-üsrə düşməsi, əlbəttə ki, diqqət çəkir. Toxumlarını küləklə yayan bitkilər digərləri kimi fərqli və xüsusi strukturlara malikdirlər. Məsələn, Şimalı Afrika çöllərində meyvələr və toxumlar ya qanadlıdır, ya da yüngül və tüklüdür. Şimal Şərq Sudandakı Nubian çölündə və Şimal Amerika səhralardakı bitkilər, meyvə və toxumlarını küləklə yayırlar. Orta Şərq və Şimali Afrikadakı bitkilər isə top kimi yumru olur və quraqlıq vaxtı küləklə süründürülürlər. Zəncirotu, kahı və dəvətikanı, toxumlarını küləklə yayan bitkilərdən bəziləridir.

Toxumlarını küləklə paylayan bitkilərə başqa bir nümunə olaraq yer albalısını verə bilərik. Yer albalısının toxumlarında kağıza oxşar hava ilə dolu kisəcikləri var. Bu kisəciklər kiçik şarlar kimi toxumların küləklə hərəkət etməsini təmin edir. Bu mövzu ilə əlaqədar olaraq verilən nümunələr araşdırılan zaman mühüm bir nöqtəyə fikir vermək lazımdır. Bitkinin çoxalma formasını dəyişdirməsi, məsələn, heyvanlar tərəfindən torpağa basdırılaraq çoxalan bitki toxumunun, zamanla küləklə daşınacaq qədər yüngül hala gəlməsi mümkün deyil. Ərik çəyirdəyi kimi ağır bir toxumun minlərlə, milyonlarla hətta milyardlarla il keçməsinə baxmayaraq, küləklə daşınacaq qədər yüngül  toxum halına gəlməsi, kənarlarında qanada bənzər strukturların meydana gəlməsi qeyri-mümkündür. Bu, heç bir yöndən məntiqlə və elmi gerçəklərlə uyğun olmayan bir iddia olacaq. Çünki təbiətdə belə bir dəyişikliyi planlayacaq və tətbiq edəcək şüur yoxdur. Təbiətdəki daş, ağac, torpaq, heyvanlar bu cür planlama edə bilməzlər. Bitkinin özü də təbiətin bir parçasıdır və toxumlarında şüurlu tənzimləmələr etmək qabiliyyətə sahib deyil.

Bu həqiqətlər düşünüldükdə toxumların ilk ortaya çıxdıqları andan etibarən bu andakı xüsusiyyətlərinə sahib olduqları dərhal aydın olur. Bu da toxumların bir anda yaradılmış olduqlarının minlərlə, hətta milyonlarla dəlilindən biridir. Toxumların daşınmağa uyğun strukturlarında açıq bir dizayn var və bu dizayn sonsuz elm sahibi olan Allaha aiddir.

               

Şəkildə uçaraq yayılan toxumlardan hər biri fürsətini tapdığı anda yeni bir Zəncirotu bitkisi meydana gətirəcək.

Havada uçan toxumların uçuş prinsiplərini araşdıran mühəndislər Zanonia toxumları ilə əlaqədar son dərəcə heyrətamiz bir nəticə əldə etmişlər. Zanonia toxumlarındakı ağırlıq mərkəzi son dərəcə bərabər ölçülərdə tarazlanmışdır. Mühəndislər əgər ağırlıq mərkəzi geriyə sürüşdürülsəydi, toxumların daha yavaş  şəkildə hərəkət edəcəyini təsbit etmişlər. Ancaq Zanonina toxumları sahib olduqları qüsursuz şəkil və ümumi quruluşları sayəsində uzaq məsafələrə rahat gedə bilirlər.

Toxumların uçmalarını asanlaşdıran xüsusi dizaynlar

Küləklə daşınan bitki toxumlarının hərəkət qabiliyyəti yalnız toxumun böyüklüyünə, yerə olan məsafəsinə, ya da küləyə bağlı deyil. Ən əhəmiyyətli faktorlardan biri, şübhəsiz ki, toxumların sahib olduqları xüsusi formalar və əlavə strukturlardır. Ümumiyyətlə, uçan toxumları qanadlı, paraşüt formalı, toz toxumlar və tüklərə sahib olan toxumlar olaraq qruplaşdırmaq mümkündür.

Pərvanə qanadlı toxumlar

Hava yolunu istifadə edərək çoxalan bitkilərdən biri olan Avropa ağcaqayın toxumları vertolyot pərvanəsinə bənzər çox maraqlı bir dizayna malikdir. Bu toxumların yalnız bir tərəfdən çıxan qanadları var. Külək əsdikdə qanadlar öz ətraflarında dönərək hərəkət edə bilirlər. Tam formalaşan hər qanad pərdə formasındadır və üzərində olan damarlar sayəsində böcək qanadına oxşayırlar. Öz ətraflarında dönmələrini təmin edən dizayna sahib olmaları ağcaqayın toxumlarının eniş sürətini yavaşladır. Əgər külək yoxdursa toxumlar yavaş-yavaş və helis şəklində hərəkətlə (öz ətraflarında dönərək) yerə düşürlər. Ağcaqayınlar yaşadıqları bölgəyə seyrək olaraq dağıldıqları üçün çoxalma prosesində ən böyük köməkçiləri küləklərdir. Çox zəif külək əsəndə belə öz ətraflarında dönə bilən vertolyot şəkilli toxumlar, bu xüsusiyyətləri sayəsində bəzən kilometrlərlə uzaq məsafələr qət edirlər.

Ağcaqayının toxumları  cüt qanad formasında ağacda asılı vəziyyətdə dayanır. Terminalıya bitkisi V şəklində qanadlara malikdir.

Paraşüt şəkilli toxumlar

İnsanların yüksəkdən tullanmaq üçün istifadə etdikləri paraşütlər xüsusi formada hazırlanmışdır. Küləyi daxilə doğru çəkən strukturları sayəsində, onlardan istifadə edən adama havada hərəkət etmə imkanı verirlər. Bəzi toxumlarda da paraşütə bənzər forma var. Paraşüt toxumlar yetkinləşdikləri zaman dərhal ağacdan yerə düşmür. Onları daha uzağa aparacaq qüvvətli küləklərin çıxmasını gözləyirlər. Əgər belə olmasaydı ana bitkinin çox yaxınına düşəcəklərindən böyümə imkanları daha az olardı. Paraşüt toxumların sürəti, toxumun böyüklüyünə və quruluşunun məsaməli olub-olmamasına bağlıdır. Toxumun sahib olduğu paraşütə oxşayan hissəsi nə qədər böyük olarsa sürəti o qədər yavaş olar.

Bundan başqa nə qədər az məsaməlidirsə havanın hərəkətlərinə bir o qədər həssas olar. Toxumların bu məsaməli quruluşu da Silybum marianum bitkisində olduğu kimi sadə ipəkli olmasına, evedikeninde (Cirsium occidentale) olduğu kimi tüklü olmasına və ya qum otundakı (Scabiosa stellata) kimi pərdəli quruluşda olmasına bağlı olaraq dəyişir. Bu bir neçə nümunədən də göründüyü kimi paraşüt toxumlar son dərəcə mükəmməl hazırlanmış xüsusiyyətlərə malikdir. Toxumun sürətinin artması və daha asan hərəkət etməsi üçün lazımlı olan hər detal bu dizaynda mövcuddur.

Qum otu (Scabiosa Stellata) pərdəli quruluşa sahib olan uçan toxumlara bir nümunədir.

Sağdakı pişik otu (Cetranthus Ruber) və Soldakı Silybum Marianum kimi kiçik toxumlu bitkilər də  paraşüt formalı toxumlara malikdilər.

Bu dizaynın təsadüfən meydana gələ bilməyəcəyini açıqlamaq üçün belə bir nümunə verək. İnsanların istifadə etdikləri paraşütləri düşünün. Şübhəsiz, bunların xüsusi bir dizayna sahib olduqları mövzusunda heç kimin bir tərəddüdü, ya da etirazı yoxdur. Paraşütün öz-özünə meydana çıxa bilməyəcəyini hər kəs bilir. Paraşütü ilk olaraq düşünüb hazırlayan biri var. Paraşütü düzəltmək üçün istifadə ediləcək parçanın ipliyini hazırlayan, bu ipliyi toxuyaraq parça halına gətirən bir fabrik, sonra bu parçaları birləşdirən insanlar var. Paraşütün havada olan zaman açılmasını təmin edən mexanizm xüsusi olaraq hazırlanıb. Təsadüfən bir parçanın paraşüt şəklini ala bilməyəcəyi və havada uca biləcək sistem qazana bilməyəcəyi aydındır. Bəs yaxşı paraşüt formalı toxumlar  və hətta  paraşütdən də daha kompleks mexanizmlərə sahib toxumlar necə ortaya çıxıblar? Məsaməli strukturlarının az, ya da çox olması kimi daha mühüm formalar kim tərəfindən düşünülmüşdür? Bu suala cavab olaraq “bunlar toxumlardakı məlumatlarda kodludur” deyənlər ola bilər.

Belə vəziyyətdə bu şəxslər, ilk toxumun haradan çıxdığını, necə meydana gəldiyini, bu məlumatların toxumun içinə necə yerləşdiyini izah etməlidirlər. Bu ilk toxum öz-özünə, təsadüflərlə belə bir məlumata sahib ola bilməz. Toxumun quruluşunu meydana gətirən kor və şüursuz atomlar bir gün qərara gəlib, “Biz toxum adlı bir cisim meydana gətirək, içinə nəhəng ağacların, bir-birindən maraqlı bitkilərin, rəngarəng çiçəklərin, son dərəcə ləzzətli meyvələrin məlumatlarını kodlaşdıraq, daha sonra bu toxumu yer üzünə yayıb bütün dünyada milyonlarla növ bitki meydana gətirək” deyə bilməzlər. Belə bir iddia  ağıl və məntiq sahibi bir insanın edə biləcəyi şey deyil. Necə ki, bir paraşüt öz-özünə ortaya çıxa bilməzsə, paraşütə oxşar toxumların da özbaşına ortaya çıxa bilməyəcəkləri, bu qədər detallı dizaynlara təsadüfən sahib ola bilməyəcəkləri açıqdır. Necə ki, təkamülçülər nə qədər çalışsalar da toxumların meydana gəlməsini təsadüflərlə izah edə bilmirlər.

Grains de Vie adlı əsərdə, paraşüt quruluşlu toxumların sahib olduqları dizayn “aydınlanmamış bir mövzu” olaraq ifadə edilib: Təkamülün bu cür incə formada uçmağa adaptasiya olmuş tətbiq nöqtələri meydana çıxarması hələ aydın olmuş bir mövzu deyil. Yuxarıda da görüyümüz kimi təkamülçülər öz xəyal dünyalarında uydurduqları “təkamül” kimi mücərrəd, xəyali bir anlayışı sanki müstəqil bir güc olaraq xarakterizə edir, təkamülün bir şey yaratma, tənzimləmə, hazırlama, meydana gətirmə gücü varmış kimi ifadələrdən istifadə edirlər. Halbuki, ”təkamül” bir gücə sahib deyil. Təkamülün təməl istiqamətləndiricisi olaraq qəbul edilən təsadüf isə başıboş bir müddətdir; qüsursuz sistemlər meydana gətirə biləcək bir gücə sahib deyil. Toxumlar, necə bir mühitdə yaşadıqlarından, nə kimi sistemlərə ehtiyacları olacağından xəbərdar olan bir güc tərəfindən bu xüsusiyyətləri ilə birlikdə yaradılıblar. Bu, əlbəttə ki, heç bir bənzəri olmayan bir gücdür və bütün aləmləri yaratmış olan Allaha aiddir. Allah kainatı yaratmış, qüsursuz bir nizam içində hər şeyi formalaşdırmışdır.

Ağıl sahibi hər insana düşən kainatdakı nizamı müşahidə edərək Allahın yaratdıqlarını düşünməkdir. Allah ayələrində Özündən başqa ilah olmadığını və qurtuluşun yalnız Özünə ibadət etməkdə olduğunu belə buyurur:

“Bizim, sizi boş bir məqsəd uğruna yaratdığımızı və həqiqətən bizə çevirilib gətirilməyəcəyinizimi sanmışdınılıq?” Haqq məlik olan Allah çox ucadır, Ondan başqa ilah yoxdur; Kərim olan Ərşin Rəbbidir. Kim Allah ilə birgə ona bağlı etibarlı qəti bir dəlil (burhan)ı olmadan başqa bir ilaha tapınsa, artıq onun hesabı Rəbbinin qatındadır. Şübhəsiz inkar edənlər qurtuluşa çata bilməzlər.”  (Muminun Surəsi, 115-117)

Toz şəkilində olan toxumlar

Xaşxaşın və aslanağzının meyvələri küləklə yelləndikləri zaman ətrafa minlərlə xırda-xırda toxum səpirlər. Bu toxumlar elə kiçikdir ki, havada uçan toz dənəciklərinə bənzəyir. Bu bitkilərin toxumlarının yerləşdiyi kapsulaların üst qismlərində məsamələr var. Məsamələri duz qabının üst hissəsindəki dəliklərə bənzətmək mümkündür. Belə ki, keçən əsrin əvvəlində duz qabını icad edən R. H. France bu bitkilərdəki  sistemdən ustalıqla istifadə edərək qabı hazırlamışdır.  

             

Aslanağzı və toxum kəsiyi görünən xaşxaş kimi bitkilərin meyvələri küləklə sarsıldıqları zaman ətrafa minlərlə xırda toxumlar yayırlar. Sağ tərəfdəki şəkildə isə xaşxaş bitkisinin çiçəyi verilmişdir.

Arxideya bitkisində isə üç kapsula şəkilli toxum qabı var. Bu kapsulalar yetişəndə ətrafa xırda, kiçik toxumlarını toz buludları halında saçaraq partlayırlar. Toxumların heç bir ağırlıqları yoxdur. Heç bir qida anbarları yoxdur. Hətta embrion belə hələ tam olaraq meydana gəlməyib. Yaşıllaşmaq üçün arxideya toxumları xüsusi şəraitdə yetişməlidir. Bu, dezavantaj deyil. Çünki arxideya toxumlarının sayı inanılmaz dərəcədə çoxdur.

Tük şəkilində olan toxumlar

Paraşüt şəkilli toxumlar kimi tüklü toxumlar da  yerə düşmürlər. Ana bitkidən ayrılmaq üçün küləyin onları yelləməsini gözləyirlər. Bu toxumlara nümunə olaraq filbaharını (Clematite) verə bilərik. Pampa otu (Perbe də la pampa) kimi uzun tüklü olan bitkilər də, bayraq kimi küləkdə dalğalanırlar. Bu tük şəkilli strukturları sayəsində toxumlar küləklə birlikdə uzaqlara daşına bilirlər.

Filbaharı (Clematite) bitkisində (yuxarıdaki şəkil də göstərilmişdir) mayalanmadan sonra hər meyvə ilə birlikdə bitkiyə məxsus quruluşda qəşəng tüklər ortaya çıxır. Yuxarıda iki şəkildə isə pambıq bitkisinin toxumları göstərilmişdir.

Toxumlarını su ilə yayan bitkilər

Dəniz, ya da çay kənarında yetişən bitkilər toxumlarını su ilə yayırlar. Bu cür bitkilərin suya dayanıqlı olmalarını təmin edən xüsusi strukturlar var. Su keçirməyən və suda batmayan, uzun bir dəniz səfərindən sonra belə yaşıllaşma xüsusiyyətini itirməyən, dayanıqlı olmalarını təmin edən xüsusi dizaynları var. Toxumlarını su ilə yayan bitkilərin toxumlarındakı su keçirməzlik xüsusiyyəti qalın və cilalı xarici təbəqə ilə təmin edilmişdir. Suda batmamağını isə bəzən  hava otağı ilə, bəzən havada süngər şəkilli quruluş ilə, bəzən də kiçik toxumlardakı kimi səthi gərginliyinin istifadə edilməsi ilə təmin edilir. Şəkildə qumsallığa çatan cücərməyə başlayan hindqozu bitkisini görürsünüz. Hindistan qozu, toxumlarını su ilə yayan bitkilərdən biridir. Toxumu daşınmada etibarlı olan sərt qabığın içinə yerləşdirilmişdir. Bu sərt qabığın içində uzun bir səfər üçün su da daxil olmaq üzrə ehtiyac duyulan hər şey hazırdır. Xarici tərəfi isə toxumun sudan zərər görməməsi üçün olduqca sərt bir toxuma ilə örtülmüşdür. Hindqozu toxumlarının ən diqqət çəkən xüsusiyyətlərindən biri isə suda üzə bilmələrini və batmamalarını təmin edən hava boşluqlarına sahib olmalarıdır. Bütün bu xüsusiyyətləri ilə hindqozu toxumları yüzlərlə kilometrlik geniş bir sahədə okean ilə daşınma imkanına malikdir. Toxum sahilə çatdığı zaman cücərməyə başlayır və  hindqozu ağacı olaraq yetişir. Coco nucifera dəniz axını ilə yayılmada ən müvəffəqiyyətli bitkidir. Bu böyük oval nüvə dünyanın bütün tropik sahillərində tapılır. Coco nuciferanın batmamasını təmin edən əsl səbəb lifli meyvəsinin olmasıdır. Çünki hava bitkinin lifləri arasına saxlanılmışdır. Coco nuciferanın xarici qabığı düz, cilalı və su keçirməzdir. Bu xüsusiyyətləri ilə bitki dəniz üzərində aylarla üzə bilir.

Hissta qozu ağacının böyük olan toxumları su ilə yayılır. Toxumların böyüklüyü səfər əsnasında lazım olan ehtiyat qida anbarının miqdarını təyin edir.

Tropik paralellərdə səyahət edən toxumlardan  biri də paxlalı toxumlara aid olan dəniz paxlasıdır. Çox qalın və su keçirməz xarici örtükləri və çox uzun yaşaya bilmə xüsusiyyətləri sayəsində bu toxumlar səyahət edən bitkilər arasında ən yaxşılarıdır. Toxumlarında, ya da toxumları ehtiva edən meyvələrin içində olan hava otaqları sayəsində dənizdə batmırlar. Dəniz paxlalarının toxumları hindqozunda olduğu kimi  böyük deyil və daşıma prosesində yalnız çaylarıdan istifadə edirlər. Bundan başqa Caesalpinia bonduc adlı bitkinin toxumları da dəniz axınları sayəsində çox uzaq yol gedə bilirlər. Yumru və boz rəngdəki bu kiçik toxum, qalın örtüyünün altında olan hava otağı sayəsində suda batmır. İllərlə dənizdə qalıb və bu müddət ərzində yaşıllaşma xüsusiyyətini itirmirlər.

Tropik Afrika bitkisi olan Entada gigas toxumları isə ürək şəklində çox maraqlı bir quruluşa malikdir. Toxumlar çox böyük ölçülərdəki ətli hissənin içərisində yetişir. Su kənarları boyunca yetişən bu bitki şiddətli yağışlarla daşınaraq Atlantik Okeanına qədər çatır. Bu şəkildə illərlə davam edən səfərlərə çıxan toxumlar Avropaya, Meksika Körfəzinə və Floridaya qədər gedirlər. Və çatdıqları yerdə yeni bitki olaraq yetişirlər. Toxumlarını su ilə yayan başqa bir bitki növü də Pancratium maritimum, yəni dəniz zambağıdır. Aralıq dənizinin və Atlantik okeanının qumlu sahillərində yetişən bitkinin yayılması,üçbucaq formalı qara və fövqəladə yüngül toxumları ilə olar. Toxumların xarici örtüyü yosun kimi quruluşa malikdir. Nasturtium (kərə) bənzəri bitkilərin toxumları hidrofob (su keçirməyən) bir örtük ilə qapalıdır. Bu örtük sayəsində suyun səth gərginliyindən istifadə edir və dolayısilə batmamalarını təmin edirlər. Bunun sayəsində bitkilərin toxumları çayları üzərək keçə bilirlər.

Bəzi bitkilərin toxumları olduqca böyükdür və çoxalmaq üçün suya ehtiyacları var. Bu cür bitkilərin toxumlarında ehtiyacları olan hər şey var. Məsələn, səfər zamanı istifadə edə biləcəkləri qədər su anbarının olması, üzmələrini təmin edən hava yastıqları, yağlı səthi bu toxumlardakı dizaynın detallarından bir neçəsidir.

Palmanın bir növü olan Coco da mer (Coco da fesse olaraq da tanınır) bitkisinin 20 kq ağırlığında toxumu var . Bu ağır toxum suda  hava qapanı sayəsində üzür. Toxumdakı suyu itələyən yağlar və kimyəvi maddələr su keçirməmə xüsusiyyətini artırır.

Su ilə toxumlarını yayan bitkilər öz ağırlıqlarını azaltmaq və səth sahələrini artırmaq kimi  xüsusiyyətə sahibdirlər. Hava ilə dolu, su üzərində üzən bu quruluş, ümumiyyətlə, meyvələrdə və toxumlarda olur. Üzə bilən səthin bir neçə dəyişik forması ola bilər. Hava ilə dolu olan hüceyrələrdə içi boş süngər şəkilli quruluş ola bildiyi kimi hüceyrə aralarındakı boşluqları yox edəcək şəkildə toxumun içinə hava saxlanılmış bir quruluş da ola bilər. Toxumlar bu strukturları sayəsində üzürlər. Bundan başqa üzə bilən tərəfin səth hüceyrə divarları suyun daxilə girməsinə maneçilik törədirlər. Həmçinin bitkinin məlumatlarının saxlandığı embrionu qorumaq üçün də daxili bir tərəf var. Toxumlardaki bu dizayn Allahın yer üzündə yaratdığı saysız yaradılış dəlilindən yalnız biridir. Bu hissədə verilən nümunələrdə də göründüyü kimi su ilə yayılan bitkilərdəki ən əhəmiyyətli xüsusiyyət toxumlarının quruya çatdıqdan sonra açılmasıdır.

Əslində bu son dərəcə maraqlı və istisna haldır, çünki bildiyimiz kimi bitki toxumları suya dəydikləri anda cücərməyə başlayırlar. Amma bu vəziyyət bu bitkilər üçün etibarlı deyil. Toxumlarını su ilə daşıyan bitkilər xüsusi toxum strukturları mövcuddur. Əgər bu bitkilər də digərləri kimi suya düşən kimi dərhal cücərməyə başlasaydılar, nəsilləri çoxdan tükənərdi. Halbuki yaşadıqları şərtlərə uyğun mexanizmləri sayəsində bu bitkilər varlıqlarını rahatlıqla davam etdirə bilirlər. Yer üzündəki bütün bitkilər özlərinə xas ən uyğun strukturlara malikdir. Hər növün özünəməxsusluğu ağlımıza, “necə olur ki, hər növ bitkinin ehtiyacları yaşadıqları mühitin xüsusiyyətləri ilə uyğundur və bu xüsusiyyətlər necə ortaya çıxmışdır?” suallarını gətirəcək. Toxumlarını su ilə yayan bitkiləri nümunə götürərək düşünsək, bu bitkilərin təsadüfən ortaya çıxa bilməyəcəklərini bir daha görərik. Bu bitkilərin toxumlarının suda uzun müddət qalması üçün normada olduğundan daha dayanıqlı quruluşa ehtiyacları var. Buna görə qabıqları olduqca qalındır və embrionu sudan qoruyan xüsusi strukturlara sahibdirlər. Bu cür möhtəşəm strukturun təsadüflərlə, bitkinin özü tərəfindən müstəqil şəkildə yaranmaması  açıq-aydın görünür.

Həmçinin toxumların uzun səfərləri əsnasında normada olduğundan daha çox qidaya ehtiyacları olacaq və tam lazım olduğu qədər qida, bu toxumların içinə yerləşdirilmişdir. Əlbəttə ki, bu da təsadüfən ortaya çıxa bilməz. Bitkinin səfər müddətini və qida ehtiyacını hesablayıb, lazım olan miqdarı toxumunun içinə yerləşdirə bilməyəcəyi açıq-aşkar bir gerçəkdir. Bu bitkilərin toxumları bütün digər bitkilərin əksinə suda olduqları müddətdə cücərmir, ancaq tam quruya çatdıqları anda cücərməyə başlayırlar. Bu müddətin təsadüfən reallaşması qeyri-mümkündür. Bu həssas hesab və ölçülərin hamısı toxumları yaradan, onların hər cür ehtiyaclarını və xüsusiyyətlərini bilən, sonsuz ağıl və məlumat sahibi olan Allah tərəfindən qüsursuz şəkildə hazırlanmışdır. Allah hər şeyi bir ölçü ilə yaratdığını ayədə belə bildirmişdir:

“Biz yer üzünü döşədik, orada möhkəm dayanan dağlar yerləşdirdik, hər şeydən müəyyən ölçüdə yetişdirdik.” (Hicr Surəsi, 19)

Toxumlarını başqalarına daşıdaraq yayan bitkilər

Otların içində yeridiyiniz zaman paltarlarınıza ilişən, itinizin tüklərinə yapışan toxumlar bu daşınma əməliyatı üçün hazırlanmış xüsusi quruluşlara sahibdir. İynələr, çəngəllər, qarmaq və tikanlar bu bitkilərin hərəkət edən cismlərə yapışmasını təmin edən quruluşlardan bir neçəsidir. Bəzi növlərdə isə bunların yerinə cəlbedici qoxu, rəng, ya da ləzzətə sahib meyvələr var. Bu meyvələr sanki heyvanları cəzb etmək, toxumları daşımalarını təmin etmək üçün bəzədilərək dizayn edilmişlər. Rəng, qoxu, şəkil və təqdim etmə cəhətdən qüsursuzdular. Şəkər, su, enerji və mineral duzlar cəhətdən zəngin olan meyvələr heyvanlar üçün hər yöndən cazibədardır. Bu meyvələri yeyən heyvanlar toxumların çölə çıxmasını təmin edərək bitkilərin çoxalmasına kömək edirlər. Bu sayədə sözügedən bitkilər daşıyıcılar vasitəsilə çox geniş sahələrə yayıla bilirlər.

6 və ya 7 sm böyüklüyündə olan İbicella lutea (Martynia lutea)nın meyvəsinin yandakı şəkildə görüldüyü kimi iki ədəd çaşdırıcı görüntüyə sahib çəngəli var. Bu, bitkinin qorunmasını təmin edir, çünki çəngəllər sayəsində heç bir heyvan bu kolluqlarda yetişən bu toxumlar, çəngəllərindən istifadə edərək yaxınlardan keçən heyvanların ayaqlarına ilişir və bu şəkildə yer dəyişdirirlər. (Grains de Vie, s. 45)

Borneoda yetişən əncir ağacının boğazlayan növü, yaban arısı ilə ortaq həyat keçirir. Əncir, yaban arılarının yumurtaları üçün güvənli sığınacaqdır. Buna qarşılıq yaban arıları da tozcuqlarını daşıyaraq əncirin döllənməsinə kömək edir. Əncirin yetişməsi ilə birlikdə əncirin içinə buraxılan yaban arısı sürfələri də yetkinləşir. Bir neçə həftədən sonra yumurtalardan qanadsız və kor olan erkək yaban arıları çıxır.

Erkək arılar çiçəyin dişi orqanının divarlarını açaraq içəriyə girir və burada olan dişi yaban arısı ilə cütləşirlər. Erkək yaban arısının qısa həyatındakı son vəzifəsi dişisi üçün çıxış tuneli açmaqdır. Erkəklər adətən səthə çıxan kimi ölürlər. Hamilə dişi yaban arısı yumurtalarını qoyduğu əncirin içində olan erkək çiçəkdən aldığı tozcuqları daşıyaraq tunelin açılışına başlayır.

Yaban arısı başqa bir əncir ağacına doğru uçaraq, yetişməmiş əncirin alt hissəsindəki dişi orqanın olduğu yerə girir. Əncirin içindəki labirintlər boyu irəliləyir. Yumurtalığının çatdığı hər çiçəyin dişi orqanına bir yumurtasını buraxır və çiçəyin tozcuqlarını hər yerə sürtür. Dişi yaban arısı da erkək kimi vəzifəsini tamamladığı zaman ölür. Bir müddətdən sonra dişi yabanarısının buraxdığı yumurtalardan yeni yabanarıları çıxır. Bunlar da tozcuqlara bulaşaraq daha əvvəl erkək yabanarısı tərəfindən açılan tuneldən çölə çıxır və çoxalma zəncirinə davam etmək üçün başqa bir zəncirə keçirlər. (National Geographic, Aprel 1 1997 s. 41) Yabanarısının bu üsulu özü-özünə tapması, öz iradəsi ilə bu zənciri meydana gətirməyə qərar verməsi və bunu digərlərinə öyrətməsi imkansızdır. Əncirin çoxalma sisteminin yabanarısı ilə ortaq yaşayacaq şəkildə xüsusi olaraq hazırlandığı son dərəcə açıqdır. Bu da sistemin Allah tərəfindən ayarlandığını və arıların Allahın ilhamı ilə hərəkət etdiklərini bir daha göstərir.

QARIŞQALAR VƏ TOXUMLAR ARASINDAKI UYĞUN ƏLAQƏ

Bir az əvvəl də bildirdiyimiz kimi bəzi bitkilərin çoxalmaları heyvanlardan asılıdır, çünki toxumları heyvanlar tərəfindən daşınır. Bu yayma şəkli heyvanlar və bitkilər arasında diqqət çəkən birliyin və uyğunluğun var olduğunu göstərir. Misal olaraq ətrafı yağlı, yeyilə bilən bir toxumayla əhatəli olan bir toxumu ələ alaq. İlk başda fövqaladə gələ biləcək bu qoxu, həqiqətdə bitkinin nəslinin davamlılığı baxımından çox əhəmiyyətli bir detaldır. Çünki bu xüsusiyyət qarışqaların sözügedən bitkiyə əlaqə duymasına səbəb olur. Bu bitkilərin çoxalması bir çox bitkidən fərqli olaraq qarışqalar vasitəsilə gerçəkləşir. Demək olar ki, hər bitkidə olduğu kimi bu növün toxumu da filizlənmək üçün torpağın altına girməlidir. Bundan başqa toxumun daxili qismində olan və filizlənməni gerçəkləşdirəcək olan bölmənin də açığa çıxması lazımdır. Bitki bu ehtiyaclarını özü qarşılaya bilməz, amma bunları onun üçün edən qarışqalar var.

Bu bitkilərin toxumlarındakı yağlı toxuma daşıyıcı qarışqalar üçün çox cazibədar yemdir. Qarışqalar bunları böyük həvəslə toplayıb yuvalarına daşıyırlar. Beləliklə, ilk mərhələdə heç bilmədən toxumu torpağın altına basdırırlar. Bundan sonra bitki üçün əhəmiyyətli olan ikinci mərhələ başlayır. Qarışqalar min bir zəhmətlə toxumları yuvalarına daşımalarına baxmayaraq, sadəcə qabığını yeyir, ətli daxili qismini buraxırlar. Bu sayədə həm qarışqa yem əldə etmiş olur, həm də bitkinin çoxalmasını təmin edəcək hissə torpağın altına girmiş olur. Bəs qarışqa və toxum arasındakı bu uyğunluq necə ortaya çıxmışdır?

Qarışqanın bunu şüurlu olaraq etdiyi, yəni bitkinin çoxalması üçün nəyin lazım olduğunu bildiyi və buna görə hərəkət etdiyi kimi bir düşüncə əlbəttə ki, məntiqə uyğun deyil. Ya da qarışqanın bir gün təsadüfən toxumu kəşf etdiyi, bunu torpağın altına götürüb yediyi, sonra da buradan bir bitkinin çıxdığını görüb bu prosesi davam etdirdiyi, əhatəsindəki qarışqalara bunu öyrətdiyi, özündən sonrakı nəsillərə də bir şəkildə bunu etməli olduqlarını xəbər verdiyini iddia etmək də əlbətt ki, ağıldan və elmdən tamamilə uzaq olacaqdır.

Bitkinin çoxalmaq üçün bu qarışqa növünün xoşuna gələn xüsusiyyətləri necəsə öyrəndiyi və toxumunu bu xüsusiyyətlərə uyğunlaşdırdığı, qarışqa ilə eyni mühitdə olmağı nizamladığı kimi bir iddia da elmi cəhətdən əsassızdır. Bu uyğunluğun xüsusi olaraq nizamlanmış olması şərtdir. Çünki yer üzündəki bu bitkiyə aid ilk toxum çoxalmaq üçün başqa bir mexanizmaya sahib deyildi. Əgər qarışqaların marağını çəkməsəydi hal-hazırda mövcud olmayacaqdı. (Üstəlik qarışqalar mövcud olmasa, heç cür yaşama ehtimalları olmayacaqdı.) Amma bu bitki mövcuddur və bu vəziyyətin bizə göstərdiyi həqiqət də açıq-aşkar ortadadır. Bu qüsursuz uyğunluğu təmin edən şüur nə qarışqaya, nə də bitkiyə aiddir. Bu şüurun qaynağı, hər iki canlının sahib olduqları xüsusiyyətlərdən xəbərdar olan, bu canlıları bir-birlərinə uyğun şəkildə yaradan üstün elm sahibi olan Allahdır. Allah hər canlının Özünə boyun əymiş olduğunu bir ayəsində belə bildirir:

“Göylərdə və yerdə kim varsa, Ona məxsusdur. Hamısı Ona təzim edir.” (Rum surəsi, 26)

Bertholletia toxumları və Agouti

Cənubi Amerikada yetişən Bertholletia ağaclarının kapsula içindəki toxumları yetişib torpağa düşdükdən sonra bir müddət yerdə qalır. Bunun səbəbi heyvanların marağını çəkəcək heç bir xüsusiyyətlərinin olmamasıdır. Bu toxumların qoxusu yoxdur, xarici görünüşü də diqqət çəkici deyil, bundan əlavə qabıqlarını qırmaq çox çətindir. Ancaq bu ağacın nəslinin artması üçün kapsulanın içindəki fındıqlar çıxarılıb torpağın altına basdırılmalıdır.

Cənubi Amerikada yaşayan bir gəmirici növü olan Agouti, bu qalın və qoxusuz qabığın altında özü üçün yem olduğunu bilir. Agoutilərin dişləri kəsici və itidir. Xüsusi diş strukturları sayəsində toxumların sərt kapsulalarını asanlıqla qıra bilirlər. Sadəcə bir kapsulanın içində təxminən 20-yə yaxın fındıq olur. Bunların hamısını Agouti bir səfərdə yeyə bilmir. Agouti, ağzında fındıqları daşıyır və onları açdığı kiçik dəliklərə yerləşdirdikdən sonra üstünü örtür. Agoutilər bu əməliyyatı fındıqları daha sonra yemək məqsədilə etdiklərinə baxmayaraq, basdırdıqları fındıqların çoxunu daha sonra tapa bilmirlər. Bu da Bertholletia ağacına sərf edir. Bu sayədə ağacın toxumlarından bir çoxu torpağın içinə cücərmək üzrə basdırılır.

Gördüyümüz kimi Agoutinin bəslənmə şəkli ilə Bertholletia ağaclarının çoxalma şəkli bir-birlərinə son dərəcə uyğundur. Bu uyğunlaşma təsadüfən ortaya çıxmış uyğunlaşma deyil. Bu canlılar bir-birini təsadüfən kəşf etməyiblər. Çünki bu ağacın nəsil artımı və mövcudluğu var olduğu ilk gündən etibarən Agoutinin varlığına bağlıdır. Bu da bu iki canlının bir-birlərinə uyğun şəkildə yaradıldıqlarını bizə göstərir.

Hər iki canlının da bütün sistemləri bir-birlərinə fayda verəcək şəkildə təşkil edilmişdir və əlbəttə, bir tənzimləmə varsa, bir Nizamlayan da vardır.

Bu canlıları tək bir yaradıcı, yəni Allah yaratmışdır. Təbiətdə sonsuz nümunələri olan bu uyğunlaşma heç şübhəsiz ki, çox üstün bir ağlın məhsuludur. Sonsuz ağıl sahibi olan Allah, hər iki canlını bu xüsusiyyətləriylə birlikdə yaratmışdır.

“Yer üzündə elə bir canlı yoxdur ki, Allah onun ruzisini verməsin. Allah onların sığınacaqlarını da, əmanət qoyulacaq yerlərini də bilir. (Bunların) hamısı açıq-aşkar kitabdadır.” (Hud Surəsi, 6)